Zelfrechtvaardiging is een onbewust mechanisme waarmee we ons zelfbeeld overeind houden. En daar gaan we heel ver in! We willen onszelf namelijk wel goede en verstandige mensen blijven vinden. Ook al hebben we dan iets gezegd of gedaan dat slecht of onverstandig was.
Voordeel hiervan? We kunnen ’s nachts lekker slapen. Maar nadelen zijn er ook. We komen bijvoorbeeld niet toe aan het herstel van relaties. Want hé, wij hebben toch niet zoveel fout gedaan? En soms gaan we over lijken.
Cognitieve Dissonantie
Zelfrechtvaardiging wordt vaak gekoppeld aan de theorie van Cognitieve Dissonantie. Dat is de (meetbare) spanning in ons, wanneer we iets doen dat tegen onze overtuigingen ingaat. Dat geldt ook voor overtuigingen over onszelf. Onbewust proberen we die spanning te laten afnemen. Soms door iets te doen om een vorige daad te compenseren. Vaak ook door ons verhaal over wat er net gebeurd is, aan te passen. Cognitieve Dissonantie-reductie heet dat.
Lees hier een voorbeeld van cognitieve dissonantie-reductie
Feiten verdraaien, idealen afzwakken
Carol Tavris en Elliot Aronson concluderen in een aanstekelijk boek dat cognitieve dissonantie meestal wordt opgelost, door de feiten zo te interpreteren dat ons zelfbeeld overeind blijft. Wij zien onszelf als goede, redelijke, verstandige, coherente mensen. Als we iets doen dat strijdig is met ons zelfbeeld, bijvoorbeeld het verloochenen van een ideaal, dan zullen we eerder dat ideaal afzwakken dan ons zelfbeeld te dimmen. Zo doen we aan zelfrechtvaardiging, en verzetten ons tegen zelfverloochening. Daarom de titel van hun boek: Mistakes were made (but not by me)
Zelfrechtvaardiging gaat onbewust
Zelfrechtvaardiging is een onbewust proces. Je overtuigt jezelf ervan dat je aan de goede kant staat. Dan is het soms nodig om je eigen fouten, en je verkeerde besluiten, te minimaliseren. Ook moet je je eigen morele uitglijders meer relativeren dan die van anderen. Zelfrechtvaardiging maakt ons bovendien minder gevoelig voor de discrepantie tussen onze morele overtuigingen en onze daden.
Ons geheugen bedriegt ons
Helaas is zelfrechtvaardiging een onbewust proces. Ons geheugen bedriegt ons, het is een ‘onbetrouwbare historicus’. Als we een herinnering ophalen, wordt die ingekleurd en aangepast door een egocentrisch vooroordeel. De scherpe kantjes worden eraf gehaald, onze eigen bijdrage aan de ellende gereduceerd. Zodra we die herinnering hebben, gaan we er meer en meer in geloven: het wordt onze waarheid.
Onze waarneming bedriegt ons
Zo sterk is de zelfrechtvaardiging, dat we de feiten niet kunnen waarnemen los van onze eigen interpretatie.
“Ik heb nooit van je gehouden!” Valt jou ook op dat mensen dit alleen zeggen als de relatie op een nare manier geëindigd is?
Zelfrechtvaardiging is gezond
Een zekere mate van eigenliefde hoort bij psychisch gezonde mensen: dit zorgt dat we in onszelf investeren. We hebben het nodig om onszelf als samenhangende eenheid te ervaren, met een illusie van redelijke controle over ons eigen (innerlijke) leven: het alternatief is een verlammende angst. We hebben zelfrechtvaardiging nodig. Zo zeer nodig, dat het een onbewust proces is.
Een goed gevoel over jezelf
Voordeel hiervan? We kunnen ’s nachts slapen zonder onszelf te kwellen met schaamtegevoel en spijt, zonder in twijfel te malen over onze besluiten. We kunnen activiteiten in de wereld ontplooien omdat we ons goed voelen over onszelf.
Nadelen van zelfrechtvaardiging
Er kleven grote nadelen aan ons onbewuste proces van zelfrechtvaardiging. Omdat we de feiten geweld aandoen, en onze verhouding tot andere mensen.
Zelfrechtvaardiging speelt ook een grote rol bij polarisatie.
Verdraaide waarheid
– Omdat we onze fouten niet eens zien, komen we aan herstel niet toe.
– Onze perceptie van de werkelijkheid wordt verstoord, waardoor we informatie niet neutraal waarnemen.
– De kloof tussen mensen, partners, staten wordt ongewild vergroot.
– Ongezonde gewoontes zijn lastig los te laten.
– Schuldigen vermijden het om verantwoording te nemen.
– Professionals deinzen ervoor terug om een achterhaalde houding bij te stellen
tot schade van de mensen voor wie zij zich inzetten
Zelfrechtvaardiging en misdaad
Tavris en Aronson citeren een figuur uit een roman van Tolstoj, die op de vraag ‘Waarom haat je hem zo?’ antwoordt:
‘Ik heb hem een rotstreek geleverd, en sindsdien ben ik hem gaan haten.’
Als we iets slechts doen, iets dat niet overeenkomt met onze morele overtuigingen, erkennen we dat niet door te bekennen dat we in staat zijn tot slechte dingen. Veel eerder rechtvaardigen we onszelf, door degene die lijdt onder onze daden aan te wijzen als veroorzaker.
Verkracht? Ze vroeg erom!
‘U zegt wel dat het verkrachting was, maar ze vroeg erom met haar uitdagende kleding. Ik heb haar trouwens geen nee horen zeggen.’
– ‘Dat kon ze niet zeggen want u had haar gedrogeerd.’
‘Tja, als iemand zo slecht op haar drankje let, dan nodigt ze je eigenlijk uit om er drugs in te stoppen.’
Het zijn ook gewoon beesten
Krijgsgevangenen werden in de Tweede Wereldoorlog opgesloten binnen een omheining. Zonder beschutting, zonder eten. Als er een homp brood over het hek werd gegooid, vochten ze erom als honden.
De ene bewaker stootte de ander aan en zei: ‘Zie je wel wat voor beesten het zijn?’
Abu Graib
In “onze tijd” kent iedereen de foto’s die door bewakers gemaakt werden in de Abu Graib-gevangenis. Zie je wel: het zijn geen mensen.
DIT IS DEEL 3 IN EEN SERIE OVER COGNITIEVE DISSONANTIE
Pingback: De dakloze bedelaar - Kaj van der Plas